زمانی که کودک هستیم و تازه صحبت‌کردن را یاد گرفته‌ایم، زبان ما عاری از هرگونه آلودگی و حرف‌های ناپسند است. اما باگذشت زمان رفته‌رفته با حرف‌هایی آشنا می‌شویم که متناسب نیستند. به همین دلیل است که بسیار توصیه می‌شود: مراقب آنچه می‌بینیم، می‌شنویم و می‌گوییم باشیم. گوش‌ها، چشم‌ها و حواس ما از جمله ورودی‌های ذهن ما هستند. دیدن و شنیدن چیزهای خوشحال‌کننده، ما را سر ذوق می‌آورند و برعکس آن نیز صادق است.
هرآنچه ورودی نام دارد توسط ذهن قدرتمند ما درک و سپس در قالب افکار در می‌آیند. سپس این افکار، طرز تفکر، دیدگاه و شخصیت ما را می‌سازند. شخصی که همیشه از وضعیت زندگی خود ناراضی است، تنها ورودی‌های منفی را درک و به آنها فکر می‌کند و قدر آنچه را که دارد، نمی‌داند. به همین دلیل نمی‌تواند آن‌طور که باید زیبایی‌ها، نعمت‌ها و جذابیت‌های زندگی را ببیند.
تولد کلام
زمانی که شروع به صحبت می‌کنیم آنچه در ذهن داریم، می‌گوییم. هر تفکر جدید موجب تولد کلامی جدید می‌شود. اگر مراقب ورودی‌های ذهن نباشیم، رفته‌رفته کلام ما نیز تحت‌تأثیر منفی قرار خواهد گرفت و این کلام است که بر اطرافیان ما و دیگر اعضای جامعه تأثیر بسیار می‌گذارد. برای همین است که بزرگان دین مبین اسلام سخنان بسیار درباره‌ی مراقبت از کلام برای هدایت ما گفته‌اند و توصیه می‌کنند از کلام خود مراقبت و آن را تقویت نماییم.
سخن‌گفتن
بیشتر انسان‌ها بر این باور هستند که سخن‌گفتن و استفاده از کلام بسیار آسان است؛ اما اگر در کلام و نحوه‌ی سخن‌گفتن خود تأمل کنیم متوجه می‌شویم این امر از پیچیده‌ترین و حساس‌ترین اعمال انسانی به شمار می‌رود. پیچیدگی و عظمت زبان، فراتر از یک عضو کوچک و فعال است و سخن که فعل زبان آدمی است، از نکات زیر قابل‌شناسایی است:
آیات 1 تا 4 سورة الرحمن
مهم‌ترین نعمت الهی پس از آفرینش جهان هستی، کلام است. «الرحمن. علّم القرآن. خلق الانسان. علّمه البیان؛ خدای رحمان، قرآن را یاد داد، انسان را آفرید، به او بیان آموخت». گویا مفهوم این سخن آن است که انسان است و کلام او.
سورة بلد آیات 8، 9 و 10
در قیامت از انسان در مورد مسئولیت او در قبال کلامش سؤال خواهد شد. در سور‌ه‌ی بلد آیات 8 و 9 می‌خوانیم: «الم نجعل له عینین، و لسانا و شفقین؛ آیا دو چشمش ندادیم، و زبانی و دو لب». شاید تعقیب آیه فوق به آیه‌ی 10 این سوره: «و هدیناه النجدین؛ و هر دوراه [خیر و شر] را بدو نمودیم»، گویای این است که زبان از مهم‌ترین ابزار برای هدایت محسوب می‌شود.
سخن امام علی (ع) در مورد کلام
امام علی (ع) به آفات کلام اشاره نموده‌اند: للکلام آفات؛ و همانا برای کلام آفاتی وجود دارد.
آفات زبان
محقق بزرگوار فیض کاشانی در اثر خود «المحجة البیضاء» و «غزالی» در «احیاءالعلوم» در مورد آفات زبان مفصل صحبت کرده‌اند. بیش از 20 مورد آفت برای زبان شناسایی شده است که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:
- گفتگو در مورد کارهایی که به انسان مربوط نیست و تأثیری در زندگی او ندارد.
- سخن بیهوده و زیاد از حد حرف‌زدن (پر حرفی).
- صحبت پیرامون مسائلی که گناه به‌حساب می‌آیند.
- زخم‌زبان زدن، تحقیر دیگران و بیان احساس برتری خود نسبت به دیگر انسان‌ها (جدال و مراء).
- سخن‌گفتن از روی لج‌بازی و دشمنی با دیگران.
- تکلف در سخن‌گفتن و تصنع در سجع و قافیه‌پردازی و مانند آن.
- بیان حرف‌های زشت در قالب دشنام و بدزبانی.
- نفرین کردن دیگران.
- بیان شعرهایی که محتوای گناه‌آلود دارند.
- شوخی کلامی رکیک، ناپسند و بیهوده.
- مسخره کردن دیگر افراد پیرامون با کلام و بیان.
- دخالت در کار دیگران و فاش کردن راز آنها.
- دروغگویی و بیان اخبار خلاف حقیقت.
- وعده‌های دروغ و بی‌اساس.
- غیبت کردن.
- قضاوت کلامی دیگران.
- سخن‌چینی.
- ایجاد تفرقه، جدایی و دشمنی میان دیگر انسان‌ها به واسطه‌ی کلام.
- تعریف، تمجید و ستایش از کسانی که شایسته‌ی ستایش نیستند.
- بیان سخنان نسنجیده و بدون مطالعه و دانش کافی.
- سؤال در مورد مسائلی که قدرت درک آنها را نداریم.
- تهمت زدن به دیگران.
- شهادت دروغ.
- نشر شایعات بی‌اساس و اکاذیب (امروزه در فضای مجازی بسیار دیده می‌شود).
- خشونت در سخن و بی‌ادبی در کلام.
- اصرار بیش از حد و تعارف‌های بی‌جا.
- سرزنش افراد نسبت به برخی اعمالی که درگذشته انجام داده‌اند.
- ناشکری و کفران نعمت‌های الهی با بیان کلمات نادرست.
- تبلیغات اعمال گناه‌آلود
رعایت تعادل
برخی از این آفات، مانند تعارف کردن به دیگران، خود به‌تنهایی آفت نیستند و در اثر خارج‌شدن از تعادل ایجاد می‌شوند. ما ایرانیان مردم مهمان‌نواز، بسیار مهربان و بخشنده‌ای هستیم و از دیرباز تعارف بین ما رواج داشته و دارد. تعارف نشان نوع‌دوستی و مهربانی است، زمانی به‌عنوان آفت شناخته می‌شود که بیش از حد انجام شود و موجبات آزار دیگران را فراهم آورده یا آنها را معذب کند.
همچنین سؤال در مورد مسائلی که درکی از آنها نداریم موجب می‌شود تا فرد پاسخ‌دهنده وقت و انرژی خود را بیهوده تلف کند و آخر نیز منظور او را متوجه نشده، موجب ناراحتی او شویم. اگر با کلام از خودمان تقدیر و تشکر کنیم و خودمان را دوست بداریم ما دچار آفت کلامی نیستیم. زمانی این مورد یک آفت به‌حساب می‌آید که در انجام این عمل از تعادل خارج شویم.
امام علی (ع)، در سخن دیگری، کلام را ابزار به‌دست‌آوردن و ازدست‌دادن نعمت دانسته‌اند: ربّ کلمة سلبت نعمة و جلبت نقمة؛ چه‌بسا سخنی که نعمتی را سلب کند و بلاهایی را جذب کند. همچنین در سخن دیگری کلام را به شمشیر تشبیه نموده‌اند؛ ربّ کلام کلاحسام: چه‌بسا کلامی که [در برندگی] همچون شمشیر است.
آداب سخن‌گفتن در قرآن
کتاب آسمانی ما مسلمانان بهترین راهنمای زندگی است. رعایت نکاتی که پیرامون کلام و استفاده از آن در قرآن مطرح شده به ما کمک می‌کند بیشتر مراقب کلام خود باشیم. آداب استفاده از کلام در قرآن عبارت‌اند از:
فصاحت در کلام
فصاحت یعنی خالص. کلامی دارای فصاحت است که از هرگونه منظور از جمله قضاوت، تمسخر، توهین، غیبت، زخم‌زبان، تحقیر، تنفر، تهمت و غیره مبرا باشد. کلام فصیح، مقصود را آسان و بدون هیچ ابهامی انتقال می‌دهد.
«و اخی هارون هو افصح منی لسانا فارسله معی (قصص، 28/34)»
«برادرم هارون از من زبان‌آورتر است پس او را با من به دستیاری گسیل دار».
در این آیه حضرت موسی از خداوند درخواست می‌کند برادرش هارون به جهت فصاحت کلامی که دارد کمک او باشد.
فصاحت در کلام پیامبر اسلام و امیرالمؤمنین
پیامبر (ص) فرمودند: الفصاحة زینة الکلام؛
فصاحت زینت سخن است.
همچنین فرمودند: جمال الرجل فصاحة لسانه؛
جمال مرد رسایی زبانش است.
امام علی (ع) نیز فرمودند:
احسن الکلام ما لا تمجه الاذن و لا یتعجب فهمه الافهام؛
بهترین سخن آن است که گوش را اذیت نکند و فهم را به‌زحمت نیندازد.
بلاغت در کلام
بلاغت به معنای انتها و عبارت است از مطابقت کلام با مقتضای حال و مقام. بدانیم چه سخنی را کجا مطرح کنیم. بلاغت در سخن حتی شامل پرهیز از سؤال نامناسب هم خواهد شد، در آیة 101 سورة مائده می‌خوانیم:
«یا ایها الذین آمنوا لا تسألوا عن اشیاء أن تبدلکم تسؤکم؛ ای اهل ایمان از چیزهایی که اگر برای شما آشکار گردد شما را اندوهناک می‌کند مپرسید».
امام علی (ع) در مورد بلاغت فرموده‌اند: الکلام کالدواء قلیله ینفع و کثره قاتل؛
سخن همچون دارو است، اندکش سود می‌بخشد و فراوانی آن کشنده است.
از دیگر آداب کلام که در قرآن به آنها اشاره شده می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- لینت سخن (لحن)
- سدید بودن کلام (استقامت)
- بیان آسان
- لغو بودن سخن
- معروفیت کلام
- حسن مطلع و حسن‌ختام
- کریم بودن کلام
پیرامون هریک از آنها در مطالب بعدی سخن خواهیم گفت.
سخن آخر
حال که سال تحصیلی جدید نزدیک است بیاییم به خودمان قول بدهیم از کلام خود درست استفاده کنیم. کلامی که امروز به کار می‌بندیم، موجب تأثیر و ایجاد تفکری جدید در دیگران می‌شود. استفاده از کلام صحیح هم به ما و هم به جامعه کمک شایانی می‌کند. از اینکه در این مطلب با مدرسه‌ی قرآنی گلهای فاطمیه همراه بودید از شما سپاسگزار هستیم.