سخن‌گفتن و استفاده‌ی صحیح از کلام یکی از اصول بسیار مهم در مدرسه‌ی گلهای فاطمیه به‌حساب می‌آید. ما به‌عنوان یکی از بهترین مدارس قرآنی کشور وظیفه داریم تا کلام صحیح و اصول استفاده از آن را به دانش‌آموزان آموزش داده و از آنها بخواهیم طبق این اصول ارزشمند که مبتنی بر آداب دین اسلام هستند با یکدیگر سخن بگویند. اثرات پربرکت چنین آموزش‌هایی به‌زودی به اجتماع نیز می‌رسد.
در مطلب قبلی که با عنوان "از کلام خود مراقبت کنیم" انتشار یافت در مورد کلام و نحوه‌ی تأثیر آن در فکر و زندگی سخن گفته شد. سپس آداب سخن‌گفتن در قرآن را مورد بررسی قرار داده و از بین آنها فصاحت در کلام و بلاغت در کلام را به طور کامل مورد بررسی قرار دادیم. در این مطلب قصد داریم تا در مورد دیگر آداب کلام که در مطلب قبلی تنها از آنها نام‌برده شد، بیشتر صحبت کنیم.
لینت سخن
لین یا لینت سخن یعنی نرمی و ملایمت در کلام. زمانی که از هم‌کلاسی خود درخواستی دارید اگر آن را با لحن دستوری، تند و خشن بیان کنید، اثرات مخرب بر او می‌گذارید و معمولاً به درخواست شما پاسخ مثبت نمی‌دهد. اما اگر همان درخواست را با لحنی ملایم و مهربانانه بیان کنید، هم‌کلاس شما نیز بامحبت به شما پاسخ خواهد داد.
لطفاً به این نکته توجه کنید که لینت سخن همیشه به پاسخ مثبت منجر نمی‌شود؛ اما اثری که بر فرد مقابل می‌گذارد مثبت است. اگر تمامی کادر مدرسه و دانش‌آموزان با یکدیگر مهربانانه سخن بگویند جو آرام موجب نشاط بیشتر شده و روند یادگیری باکیفیت بیشتری دنبال خواهد شد.
لینت سخن در قرآن
خداوند به موسى و هارون می‌گوید: «قوله له قولا لينا لعله يتذكر او يخشى» (طه، ۲۰ / ۴۴)
با او سخنى نرم گوييد شايد كه پند گيرد يا بترسد.
***
«فبما رحمْ من الله لنت لهم ولو كنت فظاً غليظ القلب لا نفضوا من حولك» (آل عمران، ۳ / ۱۵۹)
پس به بركت رحمت الهى با آنان نرمخو شدى و اگر سخت دل بودى قطعاً از اطرافت پراكنده می‌شدند.
سدید بودن کلام (استقامت)
شدید در لغت به معنای استقامت و محكم بستن است. سخنی سدید به‌حساب می‌آید که با عقل و منطق و استدلال آدمی هماهنگی بیشتری داشته باشد. سخن سدید به دلیل استحکام مطلوبی که نزد ذهن پیدا می‌کند بقا و تأثیر بیشتری نیز خواهد داشت. کلام سدید به‌خصوص در تدریس مباحث درسی توسط معلمین اهمیت بسیار بالایی پیدا می‌کند.
کلام سدید در قرآن
«يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و قولوا قولا سديدا. يصلح لكم اعمالكم و يغفر لكم ذنوبكم» (احزاب، ۷۰ / ۷۱)
اى مؤمنان از خدا پروا داريد و سخنى استوار گوييد تا اعمال شما را به اصلاح در آورد و گناهانتان را ببخشايد.
ميسور بودن كلام (بیان آسان)
میسور یا بسیر بودن کلام در تضاد با عسر و تكلف در کلام است. بر تمامی اعضای مدرسه واجب است که با یکدیگر آسان و ساده سخن بگویند. بیان مطالب به‌نحوی‌که دیگران متوجه آن نشوند و یا با شنیدن آن دچار سردرگمی شوند موجب برهم‌خوردن آرامش ذهنی شده و کار پسندیده‌ای نیست. برای آموزش اصطلاحات تخصصی به دانش‌آموزان ابتدا باید مبحث برای آنها کامل توضیح داده شود و سپس با اصطلاح مربوطه آشنا شوند.
کلام آسان همچنین به درک متقابل میان افراد حاضر در مدرسه کمک کرده و از رنجش خاطر و بروز سوءتفاهم میان آنها جلوگیری می‌کند. امام علی (ع) می‌فرمایند: بهترين سخن آن است كه گوش را اذيت نكند و فهم را به‌زحمت نيندازد.
میسور بودن کلام در قرآن
«قل ما اسألكم عليه من اجرو ما انا من المتكلفين» (ص، ۳۸ / ۸۶)
بگو من مزدى بر رسالتم از شما طلب نمىكنم و اهل تكلف و تصنع نيستم.
***
«و لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر» (قمر، ۵۴ / ۴۰)
و قطعاً قرآن را براى پندآموزی آسان كرديم. پس آيا پند گيرندهاى هست؟
***
«وَ إِمَّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّكَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلًا مَيْسُوراً » (اسرأ، ۱۷ / ۲۸)
و اگر به انتظار رحمتى از پروردگارت كه به آن اميدوارى، از آنان اعراض مى‌كنى، پس با آنان سخنى نرم بگو.
لغو بودن سخن
سخنی که بدون فکر و تامل باشد، لغو است. در اینجا منظور ما این است که از بیان هرگونه سخن لغو، خودداری کنید. بزرگان ما همیشه توصیه کرده‌اند قبل از هر سخنی کمی فکر کنیم. بهتر است همیشه قبل آن که لب به سخن بگشاییم، اندکی فکر کنیم که آیا سخن ما صحیح است؟ کسی را ناراحت نمی‌کند، در جایگاه مناسب و در وضعیت مناسبی آن را بیان می‌کنیم یا خیر. نکند که خدایی نکرده کلام شما با زخم‌زبان همراه شود، نکند ناخودآگاه موجب تمسخر کسی شویم یا به کسی توهین کنیم.
از کاربردهای سخن لغو مى‌توان چنين نتيجه گرفت كه يكى از آداب سخن آن است كه كلام، همراه با نوعى فكر و مقبوليت باشد.
کلام لغو در قرآن
هیچ کلام لغوی در قرآن وجود ندارد؛ اما برای توضیح و هشدار نسبت به پرهیز از سخنان لغو مباحثی مطرح شده است.
در اوصاف بهشت آمده است كه: «لا يسمعون فيها لغوا و لا كذابا» (نبأ، ۷۸ / ۳۵)
در آنجا نه بيهودهاى شنوند و نه يكديگر را تكذيب كنند.
***
همچنين در اوصاف مؤمنين می‌خوانیم: «و الذين هم عن اللغو معرضون» (مؤمنون، ۲۳ / ۳)
آنان كه از سخن بيهوده روی گردانند.
معروفیت کلام
معروف در برابر منکر قرار دارد. کلامی معروفیت دارد که توسط عقل يا شرع پسندیده شناخته شود و منکر عبارت است از کلامی که به واسطه‌ی عقل و یا شرع ناپسند شناخته شده و انکار شود.
معروفیت کلام در قرآن
«خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِينَ » (اعراف، ۷ / ۱۹۹)
عفو و ميانه‌روى را پيشه كن (عذر مردم را بپذير و بر آنان آسان بگير)، و به كارهاى عقل‌پسند و نيكو فرمان بده، و از جاهلان اعراض كن.
***
«طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ » (محمد / 21)
فرمان‌برداری و سخن سنجيده (شايسته و بايسته آنان است) پس هنگامى كه امر (كارزار) قطعى شد (از رفتن به جهاد سر باز مى‌زنند) اگر به خدا راست‌گویند (و صادقانه جهاد كنند)، قطعاً برايشان بهتر است.
حسن مطلع و حسن‌ختام
یکی دیگر از آداب سخن‌گفتن و استفاده از کلام آن است که با نام خدا آغاز شود و با نام خداوند نیز به پایان برسد. به سه دلیل بهتر است این کار را انجام دهیم:
- ادب حکم می‌کند که به جهت قدردانی از خداوند بزرگ و مهربان از او در آغاز کلام خود یاد کنیم. در برخی مواقع نمی‌توانیم مستقیم نام خداوند را بنویسیم اما می‌توانیم در ذهن خود کلام را با نام خداوند آغاز کنیم.
- خداوند عشق پاکی است که در جسم و جان ما وجود دارد. پس اگر عاشق خداوند هستیم، بهتر است از هر فرصتی برای نام‌بردن از او استفاده کنیم و چه فرصتی بهتر از آغاز و پایان هر کلام.
- شکرگزاری خداوند با بیان نام او در آغاز و پایان هر سخن.
حسن مطلع و حسن‌ختام در قرآن
«شعائر الله فانها من تقوى القلوب» (حج، ۲۲ / ۳۲)
هر كس شعائر خدا را بزرگ دارد در حقيقت از پاكى دل‌هاست.
***
«يا ايها الملأ انى القى الى كتاب كريم، انه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم» (نمل، 29 / 30)
اى سران، نامهاى ارجمند براى من آمده از طرف سليمان است و آن به نام خداوند رحمتگر مهربان است.
کریم بودن کلام
کریم، یکی از صفات زیبای الهی بوده و درعین‌حال از جمله صفات مرتبط با انسان‌ها نیز به‌حساب می‌آید. به‌طورکلی هر عملی كه نوعى شرافت داشته باشد کریم محسوب می‌شود و کلام نیز می‌تواند در نوع خود کریم باشد. از موارد کاربرد اين واژه مى‌توان به کرامت و شرافت کلام اشاره نمود. کلامی که بيانگر نوعى ادب در سخن‌گفتن است. بدين معنا كه از آداب مهم سخن آن است كه، همراه باادب بیان شود.
کلام کریم در قرآن
«انه لقرآن كريم» (واقعه، ۵۶ / ۷۷)
اين پيام قطعاً قرآنى است ارجمند.
***
«فلا تقل لهما اف و لا تنهر هما و قل لهما قولا كريما» (اسرأ، ۱۷ / ۲۳)
به آنان اوف مگر و پرخاش مكن و با آنان شايسته سخن بگوى.
سخن آخر
در آخر باید به شما عزیزان بگوییم تمامی آدابی که بر کلام ذکر شده، در کلام کتاب آسمانی ما مسلمانان، قرآن رعایت شده است. به همین دلیل برای همه‌ی انسان‌ها قابل‌فهم بوده و تأثیر بسیار زیادی بر قلب و روح آنها می‌گذارد و بهترین منبع هدایت الهی محسوب می‌شود.